Mi huaisen Thawmvunga hi a huaisenzia ngaihtuahin Mizo History-ah sawi zin a hlawh lem lo khawp mai. A chanchin leh a thlahtu bul lam tlemin han chhui hmasa ila a țha awm e.
Thawmvunga hi mi huaisen tih takah a thlahtu bul lamte pawh huaisenah an duai lo ngiang mai. Sailo lal Lallula fapa hmasa ber chu Lalpuiliana a ni a. Lalpuiliana chu tlangval hrisel lo tak mai a ni a, a pa Lallula chuan dam reiin a ring lova, thlah nei ve se a ti si a, a nupui tur a ngaihtuahsak ta a. Lalpuiliana nupui tur chuan huaisen a zawng tawp mai a ni.
Chutih lai chuan an khuaah Pawi nula huaisen Khuangțiali a awm a, ramdai ngam leh mahni chauh pawha hlothlova riak ngam ngat a ni a. Chu nu chu Lallula chuan a fapa Lalpuiliana nupui atan a neihsak ta a. A awmna turin in hran a saksak a. Lalpuiliana chu a nupui bulah chuan zanah a zuk mu thin a, khawvar hmain a haw leh daih țhin a. Khuangțiali chuan a pasal hmel chu a hmu ngai reng reng lo va, eng ang hmel pu nge pawh a hre miah lo a ni.
Khuangțiali chuan a pasal hmel hmu miah lovin fa pahnih a hrinsak a, a upa zawk chu Vanhnuaithangi a ni a, a naupang zawk chu Lalsavunga (Vanhnuailiana pa), Sailo lal huaisen hmingthang leh fing em em mai kha a ni.
Lalsavunga pawh hi mi huaisen tih takah mi huaisen a ngaisang hle a. An khuaah chuan hmeichhe naupang huaisen leh luhlul zet mai hi a awm a. A hming chu Tuanțiali a ni a, Tuantiali hian tuikang a nghak ve ngai lo an ti hial a. Tui kang nghah changin tui inchuh vangin Tuanțiali chu miin vel hrep mahse a țap zova a thal leh nghal zel mai a ni an ti. Tuanțiali chanchin chu Lalsavunga'n a lo hriat chuan nupui atan neih a duh ta a. Tuanțiali a lo nulat chuan hmei atan a nei ta a ni.
Tuanțiali leh Lalsavunga chuan fa pahnih an nei a, a upa zawk chu hmeichhia a ni a. A naupang zawk chu tuna a chanchin kan sawi mek, mi huaisen Thawmvunga hi a ni. Thawmvunga fanu chu mizo nula hmeltha hmingthang, ralin an thah tak Chhingpuii nu kha a ni nghe nghe.
Thawmvunga huaisenzia a lan chhuahna chu Lalpuithanga'n Vuttaia silai a mansak tak, la kir leh tura a pû Vuta (Vuttaia) nen an thawhchhuah țuma Lalpuithanga ina a chetdan kha a ni awm e. Hei hi Mizo History-a chhim leh hmar indo lo chhuahna bulpui ber a ni nghe nghe a. Tin, Vuttaia hi Thawmvunga pu Lalpuiliana te unau zingah a tlum ber a ni a; Hualtua a awm laiin thang a chhuah a, Zau a dawh bawk a; Mizo lalte zinga thangchhuah awm chhun a ni kan ti thei ang. (Mizo danah, Zau dawh tur chuan vawithum thangchhuah nawn a ngai)
Chhim leh Hmar indo hi Lalpuithanga (Bengkhuaia pa) leh Vuta te inngeih loh vanga lo ințan ta an ni a. Chutih lai chuan, chhim lam Lal Lalpuithanga chuan Hualtu-a awm Vuta dep turin Sailam ațangin Chhiahtlang ah kaiin a hnuah Vancheng ah awmhmun a khuar a. Hmar lam Lal Vuta'n Hualtu ațanga Buanhmun kai a tum mek bawk a. Buanhmunah chuan bawk a khawh a; nimahse, Buanhmun a bawk a khawh chu a luah tak tak hmain Lalpuithnga chuan a kai khalh ta a ni. Chu chu Vuta'n a hriatin a thinrim hle mai a, "Duh leh kan inhrawn anga a ni mai," tiin a kai lui ta tho a. Mahse Lalpuithanga chu duap kai zawkah țangin Buanhmun chu a chhuahsan ta zawk a; Vanchengte-ah a awm leh ta zawk a.
Lalpuithanga chhuak ta chu Vuttaia, hla lerh phuah thiam tak leh mi deu zawnga țawng thiam tak mai chuan hlain a phuah el ta a.
"Buanhmun pai ang pawm tawh hnu,
Chengte-ah lam ang let e,
Lalpuithanglema
Chu chu Lalpuithanga chuan a haw hle mai a, chuta țang chuan, Vuttaia leh Lalpuithanga chu an in haw zual sauh a. Chhim lam lal zawng zawngin Lalpuithanga an țan a, Hmar lam lalin Vuttaia an țan ve thung a.
Țumkhat chu, Lalpuithanga chuan Vuttaia khaw silai a man sak a, an rawn tlan ngei tur a ni a ti tlat mai a. Vuttaia chuan an silai chhim lama tang chu lak ngei a tum ruh hle a. Silai la kir turin mi huaisen Thawmvunga nen an kal ta a. Lalpuithanga chuan an lo kal dawn tih a lo hrelawk sa a, a khuate a lo hrilh sa diam a. An lo thlen tikah Lal chuan Vuttaia a hau ang a, a huat vaih chuan vuak thluk mai tur a ni an ti a, zu khawnna ah chuan thingfak an lo țhutphah vek mai a.
Vuttaia leh Thawmvunga te an lo thlen chuan Lalpuithanga chuan;
"Buanhmun pai ang pawm tawh hnu, Chengte-ah lam ang let e, Lalpuithanglêma
a han ti a.
Vuttaia chu a zam deuh a,
"Lalpuithanglêm
Chutah zet chuan, Thawmvunga chuan a tuar ta lo va,
"E,e,e! Ka pu Vut, hlau awzawng suh-'Lalpuithan
a ti a, kawlhnam nen a lam zui ta mai a.
An lu chungah a kawlhnam chu a vai thuak thuak a, rapchungte chu a sat thla ta ur ur mai a. Palian leh patê an inchen țhap țhap a, Lalpuithanga khuate chuan an lo vaw ngam awzawng lo mai a. Țhenkhat chuan chhuanlam siamin, "Ka vawk chaw pek a hun e," an ti a; uire deng hlum tur ang maiin an haw zeuh zeuh a, an haw zo dawn ta mai a.
Thawmvunga chuan banga silai intung chu a va la a, an lo chelh nual a; mahse, kawlhnam chuan an kut chu mauchang thelin a thel ta țhawt țhawt mai a. Silai chu an kalpui ta a. Chutia an kal chu Lalpuithanga ten silaiin an kap zui a, a leh pawh an lehhawi aih lo a ni awm e. Silai a rik tak avangin inngeihlo sa chhim leh hmar chuan indo an țan ta a ni. Kum 1856 ațangin 1859 vel a thleng a awh a ni. An indo țanna leh silai a puahna hmasa ber chu Lalpuithanga inah a ni.
Chhimnleh Hmar indoah hian a khawi lam zawk mahin chak zawk chan an chang hran lo va. A lan danah chhimlam an che tha zawk mah awm e. Mahse, Khawlung runah erawh chuan Hmar lam an che țha ve leh thung. A tawpah Mautam tamin a rawn nang a, tichuan indo chu a lo tawp ta a ni.
Thawmvunga huaisenzia chanchin hi sawi tur a awm nual awm e. Chutih rualin a thihdan chanchin an sawi dan hi a mak viau mai bawk. Țumkhat chu, Thawmvunga leh a khawnbawlte chuan Ngentiang khâma khuai kai chu lak an rel a. A khawnbawl upamin pakhat chuan, "Kham khuai lak dawn chuan khâm huai tihlungawi zet tur a ni ngai e; ar ngo kan pek ngei chu a ngai ang, țum danga kham khuai kan lak tikah pawh kan pe fo reng a nia," a ti a. An lalpa chuan,"Ni lah lo ve, anni pawh lal an ni a, keini pawh lal kan ni a, chutianga lal leh lal kan inpekna tur thu a awm hauh lo ang" a ti ta a; ar ngo chu an keng duh ta lo va. Chumi țuma khâm khuai an la zet chu an tluang lo hle mai a, Khâm ko chunga an palai khawithlâr zai thlatu tur an thlak lai chuan, khâm hnuai ațanga lo pawt kawitute chuan palai awmna bawmah chuan kelchal ang tak zuang lut zauh hi an hmu a, an ngaih a țha lo hle a ni.
Hnuai lama awmho chuan thil pawi tak a thleng dawn nia an hriat avangin khâm chunga mite hnenah palai an khaina hrui chu pawt chho leh turin an han au chiam a. Khâm ko chunga mite chuan palai an thlakna hrui an han pawh chhoh leh meuh chuan an palaia chu a ruh a lo filh fai vek ringawt mai a ni. Chumi nia khâm khuai la ho chu tumah țawng zai rel lovin an ngui nghiai mai a, an palai chu khâm-huaiin a ei niin an ring țheuh mai a ni.
Ni khat chu an lalpa Thawmvunga hovin sangha mana chhuah an rel a, an phur tlang viau mai a. Chimi ni chuan lui mawng lam ațangin sangha an man chho va, an hlawhtling viau nghe nghe a. Ngentiang khâm zawn an thlen chuan, Lalpa Thawmvunga chuan,"tah hian sangha lo chhum ula, sangha a tam si a, kawi khat khi ka han zawh leh ang e" a ti a, lui hnâr lam chu a pan chho ta a. A țhenin sangha chhumna tur thing an fawm a, a țhenin vaibel an pak khu talh talh hlawm a. Nakinah chuan luihnar lam ațangin, "Keimah Thawmvunga ka ni ngai e!!!" ti lauh lauh thawm an hre ta thut mai a. Tlangvalho chuan," E, kan lalpa chu a va man lian awm ngai ve, a hming hial a chhâl tâk ni" an ti sap sap hlawm a.
Tlangvalho chuan an han ngaichang ang ren rawn a; mahse, lo chhuk tur a awm mai tak si lovah chuan Thawmvunga aw an hriatna lui hnar lamah chuan an han chho hlawm a. Chuta an thilhmuh chuan an awm a tinuam lo kher mai. Thawmvunga chu zangthal zawng hian a lo tlu a; lung nihloh hmel tak hian a lo meng bial kul mai bawk a, a en ngai hi a lo en reng ringawt mai a ni. Tlangval ho chuan an han bel chiang a, Thawmvunga chu a lo thi fel der tawh hi a lo ni a; mak an ti ngang mai. Mi hiaisen Thawmvunga ruang chu ngun takin an han chik a; a chhipah tak hian tangka tiatin a lo pawp hul mai a. An rindan chuan a thluak chu chuta țang chuan engin emaw a hip chhuak vek niin an ring a. Chu chu Ngentiang khâm huai tih a nih an ring ber a; mahse, Ngentiang khâm huai sawisaka thihtir ai chuan sakei seh anga thihtir an duh tlang ta zawk a.
Val-upate chuan thil awm dan chu a tlangthang lo thei ang bera zep tlat turin tlangval ho chu an hrilh hlawm a. Thawmvunga ruang chu sakei seh bawihsawmin an bawihsawm a, in thlengin an peizawn haw ta a ni.
Thawmvunga hi mi huaisen tih takah a thlahtu bul lamte pawh huaisenah an duai lo ngiang mai. Sailo lal Lallula fapa hmasa ber chu Lalpuiliana a ni a. Lalpuiliana chu tlangval hrisel lo tak mai a ni a, a pa Lallula chuan dam reiin a ring lova, thlah nei ve se a ti si a, a nupui tur a ngaihtuahsak ta a. Lalpuiliana nupui tur chuan huaisen a zawng tawp mai a ni.
Chutih lai chuan an khuaah Pawi nula huaisen Khuangțiali a awm a, ramdai ngam leh mahni chauh pawha hlothlova riak ngam ngat a ni a. Chu nu chu Lallula chuan a fapa Lalpuiliana nupui atan a neihsak ta a. A awmna turin in hran a saksak a. Lalpuiliana chu a nupui bulah chuan zanah a zuk mu thin a, khawvar hmain a haw leh daih țhin a. Khuangțiali chuan a pasal hmel chu a hmu ngai reng reng lo va, eng ang hmel pu nge pawh a hre miah lo a ni.
Khuangțiali chuan a pasal hmel hmu miah lovin fa pahnih a hrinsak a, a upa zawk chu Vanhnuaithangi a ni a, a naupang zawk chu Lalsavunga (Vanhnuailiana pa), Sailo lal huaisen hmingthang leh fing em em mai kha a ni.
Lalsavunga pawh hi mi huaisen tih takah mi huaisen a ngaisang hle a. An khuaah chuan hmeichhe naupang huaisen leh luhlul zet mai hi a awm a. A hming chu Tuanțiali a ni a, Tuantiali hian tuikang a nghak ve ngai lo an ti hial a. Tui kang nghah changin tui inchuh vangin Tuanțiali chu miin vel hrep mahse a țap zova a thal leh nghal zel mai a ni an ti. Tuanțiali chanchin chu Lalsavunga'n a lo hriat chuan nupui atan neih a duh ta a. Tuanțiali a lo nulat chuan hmei atan a nei ta a ni.
Tuanțiali leh Lalsavunga chuan fa pahnih an nei a, a upa zawk chu hmeichhia a ni a. A naupang zawk chu tuna a chanchin kan sawi mek, mi huaisen Thawmvunga hi a ni. Thawmvunga fanu chu mizo nula hmeltha hmingthang, ralin an thah tak Chhingpuii nu kha a ni nghe nghe.
Thawmvunga huaisenzia a lan chhuahna chu Lalpuithanga'n Vuttaia silai a mansak tak, la kir leh tura a pû Vuta (Vuttaia) nen an thawhchhuah țuma Lalpuithanga ina a chetdan kha a ni awm e. Hei hi Mizo History-a chhim leh hmar indo lo chhuahna bulpui ber a ni nghe nghe a. Tin, Vuttaia hi Thawmvunga pu Lalpuiliana te unau zingah a tlum ber a ni a; Hualtua a awm laiin thang a chhuah a, Zau a dawh bawk a; Mizo lalte zinga thangchhuah awm chhun a ni kan ti thei ang. (Mizo danah, Zau dawh tur chuan vawithum thangchhuah nawn a ngai)
Chhim leh Hmar indo hi Lalpuithanga (Bengkhuaia pa) leh Vuta te inngeih loh vanga lo ințan ta an ni a. Chutih lai chuan, chhim lam Lal Lalpuithanga chuan Hualtu-a awm Vuta dep turin Sailam ațangin Chhiahtlang ah kaiin a hnuah Vancheng ah awmhmun a khuar a. Hmar lam Lal Vuta'n Hualtu ațanga Buanhmun kai a tum mek bawk a. Buanhmunah chuan bawk a khawh a; nimahse, Buanhmun a bawk a khawh chu a luah tak tak hmain Lalpuithnga chuan a kai khalh ta a ni. Chu chu Vuta'n a hriatin a thinrim hle mai a, "Duh leh kan inhrawn anga a ni mai," tiin a kai lui ta tho a. Mahse Lalpuithanga chu duap kai zawkah țangin Buanhmun chu a chhuahsan ta zawk a; Vanchengte-ah a awm leh ta zawk a.
Lalpuithanga chhuak ta chu Vuttaia, hla lerh phuah thiam tak leh mi deu zawnga țawng thiam tak mai chuan hlain a phuah el ta a.
"Buanhmun pai ang pawm tawh hnu,
Chengte-ah lam ang let e,
Lalpuithanglema
Chu chu Lalpuithanga chuan a haw hle mai a, chuta țang chuan, Vuttaia leh Lalpuithanga chu an in haw zual sauh a. Chhim lam lal zawng zawngin Lalpuithanga an țan a, Hmar lam lalin Vuttaia an țan ve thung a.
Țumkhat chu, Lalpuithanga chuan Vuttaia khaw silai a man sak a, an rawn tlan ngei tur a ni a ti tlat mai a. Vuttaia chuan an silai chhim lama tang chu lak ngei a tum ruh hle a. Silai la kir turin mi huaisen Thawmvunga nen an kal ta a. Lalpuithanga chuan an lo kal dawn tih a lo hrelawk sa a, a khuate a lo hrilh sa diam a. An lo thlen tikah Lal chuan Vuttaia a hau ang a, a huat vaih chuan vuak thluk mai tur a ni an ti a, zu khawnna ah chuan thingfak an lo țhutphah vek mai a.
Vuttaia leh Thawmvunga te an lo thlen chuan Lalpuithanga chuan;
"Buanhmun pai ang pawm tawh hnu, Chengte-ah lam ang let e, Lalpuithanglêma
a han ti a.
Vuttaia chu a zam deuh a,
"Lalpuithanglêm
Chutah zet chuan, Thawmvunga chuan a tuar ta lo va,
"E,e,e! Ka pu Vut, hlau awzawng suh-'Lalpuithan
a ti a, kawlhnam nen a lam zui ta mai a.
An lu chungah a kawlhnam chu a vai thuak thuak a, rapchungte chu a sat thla ta ur ur mai a. Palian leh patê an inchen țhap țhap a, Lalpuithanga khuate chuan an lo vaw ngam awzawng lo mai a. Țhenkhat chuan chhuanlam siamin, "Ka vawk chaw pek a hun e," an ti a; uire deng hlum tur ang maiin an haw zeuh zeuh a, an haw zo dawn ta mai a.
Thawmvunga chuan banga silai intung chu a va la a, an lo chelh nual a; mahse, kawlhnam chuan an kut chu mauchang thelin a thel ta țhawt țhawt mai a. Silai chu an kalpui ta a. Chutia an kal chu Lalpuithanga ten silaiin an kap zui a, a leh pawh an lehhawi aih lo a ni awm e. Silai a rik tak avangin inngeihlo sa chhim leh hmar chuan indo an țan ta a ni. Kum 1856 ațangin 1859 vel a thleng a awh a ni. An indo țanna leh silai a puahna hmasa ber chu Lalpuithanga inah a ni.
Chhimnleh Hmar indoah hian a khawi lam zawk mahin chak zawk chan an chang hran lo va. A lan danah chhimlam an che tha zawk mah awm e. Mahse, Khawlung runah erawh chuan Hmar lam an che țha ve leh thung. A tawpah Mautam tamin a rawn nang a, tichuan indo chu a lo tawp ta a ni.
Thawmvunga huaisenzia chanchin hi sawi tur a awm nual awm e. Chutih rualin a thihdan chanchin an sawi dan hi a mak viau mai bawk. Țumkhat chu, Thawmvunga leh a khawnbawlte chuan Ngentiang khâma khuai kai chu lak an rel a. A khawnbawl upamin pakhat chuan, "Kham khuai lak dawn chuan khâm huai tihlungawi zet tur a ni ngai e; ar ngo kan pek ngei chu a ngai ang, țum danga kham khuai kan lak tikah pawh kan pe fo reng a nia," a ti a. An lalpa chuan,"Ni lah lo ve, anni pawh lal an ni a, keini pawh lal kan ni a, chutianga lal leh lal kan inpekna tur thu a awm hauh lo ang" a ti ta a; ar ngo chu an keng duh ta lo va. Chumi țuma khâm khuai an la zet chu an tluang lo hle mai a, Khâm ko chunga an palai khawithlâr zai thlatu tur an thlak lai chuan, khâm hnuai ațanga lo pawt kawitute chuan palai awmna bawmah chuan kelchal ang tak zuang lut zauh hi an hmu a, an ngaih a țha lo hle a ni.
Hnuai lama awmho chuan thil pawi tak a thleng dawn nia an hriat avangin khâm chunga mite hnenah palai an khaina hrui chu pawt chho leh turin an han au chiam a. Khâm ko chunga mite chuan palai an thlakna hrui an han pawh chhoh leh meuh chuan an palaia chu a ruh a lo filh fai vek ringawt mai a ni. Chumi nia khâm khuai la ho chu tumah țawng zai rel lovin an ngui nghiai mai a, an palai chu khâm-huaiin a ei niin an ring țheuh mai a ni.
Ni khat chu an lalpa Thawmvunga hovin sangha mana chhuah an rel a, an phur tlang viau mai a. Chimi ni chuan lui mawng lam ațangin sangha an man chho va, an hlawhtling viau nghe nghe a. Ngentiang khâm zawn an thlen chuan, Lalpa Thawmvunga chuan,"tah hian sangha lo chhum ula, sangha a tam si a, kawi khat khi ka han zawh leh ang e" a ti a, lui hnâr lam chu a pan chho ta a. A țhenin sangha chhumna tur thing an fawm a, a țhenin vaibel an pak khu talh talh hlawm a. Nakinah chuan luihnar lam ațangin, "Keimah Thawmvunga ka ni ngai e!!!" ti lauh lauh thawm an hre ta thut mai a. Tlangvalho chuan," E, kan lalpa chu a va man lian awm ngai ve, a hming hial a chhâl tâk ni" an ti sap sap hlawm a.
Tlangvalho chuan an han ngaichang ang ren rawn a; mahse, lo chhuk tur a awm mai tak si lovah chuan Thawmvunga aw an hriatna lui hnar lamah chuan an han chho hlawm a. Chuta an thilhmuh chuan an awm a tinuam lo kher mai. Thawmvunga chu zangthal zawng hian a lo tlu a; lung nihloh hmel tak hian a lo meng bial kul mai bawk a, a en ngai hi a lo en reng ringawt mai a ni. Tlangval ho chuan an han bel chiang a, Thawmvunga chu a lo thi fel der tawh hi a lo ni a; mak an ti ngang mai. Mi hiaisen Thawmvunga ruang chu ngun takin an han chik a; a chhipah tak hian tangka tiatin a lo pawp hul mai a. An rindan chuan a thluak chu chuta țang chuan engin emaw a hip chhuak vek niin an ring a. Chu chu Ngentiang khâm huai tih a nih an ring ber a; mahse, Ngentiang khâm huai sawisaka thihtir ai chuan sakei seh anga thihtir an duh tlang ta zawk a.
Val-upate chuan thil awm dan chu a tlangthang lo thei ang bera zep tlat turin tlangval ho chu an hrilh hlawm a. Thawmvunga ruang chu sakei seh bawihsawmin an bawihsawm a, in thlengin an peizawn haw ta a ni.
Khawlung run i tih khi typing mistake nge ni? Chuan chhim leh hmar indo hun khi a dik em, thenkhat chuan mautam vanga tawp in an sawi si a. Khawngaihtakin minlo hrilh teh a
ReplyDeleteHei hi Pu B Thangdailova ziak a ni a. Ani thuziak hi thu belhchian dawl lutuk lo a ni a.Thawmvunga hi Vanhnuailiana bulah a awm zui zel a. Vanchengpui ah a thlan nia sawi hi a awm.
ReplyDelete