chhungril lam ațanga rawn irh-chhuak anih avangin mihring nihna dinhmun ațang chuan thil paih bo har ber a ni hial awm e.
Zimbabwe President Robert Mugabe chuan tihian a sawi a, "Car varin ke dum a hmana a rahbeh chhung chu chi inthliarna a tawp lo vang. Tin, Vanduaina entirna atana rawng dum kan hman a, muanna entirna atana rawng var kan hman chhung chuan chi inthliarna a tawp dawn lo" tiin.
Hun inher danglam zelin ngaihdan thar leh pawm dan tharte a rawn herchhuahpui zel a; amaherawhchu, mihringte hian thil kan lo vawn ngheh laklawh tawh ngaihdan leh thlirdan țhenkhat chu hun inherin a tih danglam ve mai mai theihloh a awm tlat thin a. Vun rawng inthliarna pawh hian vawiin thleng hian buaipui a la hlawh reng a, khawvela mihang leh mi-ngo an awm chhung hi chuan a bang thei tak tak tawh dawn lo niin a lang.
Chumi a nih mek laiin he inthliarna nuaibo tur hian mi tam tak an lo fehchhuak tawh țhin a, chung mite chu khawvel hian a ngaisang a, vanhnuaia sak mihring zingah remna leh muanna zawnga zalenna sualtute tluka mi ngaihsanawm hi khawvelah sawi tur an tam lo hle awm e.
South Africa-a mihângten zalênna an neih theih nana theihtawp chhuahtu leh rip hnuaihnung ber thlenga ring rawlhtu, South Africa-a mihâng president hmasa ber Nelson Mandela chanchin kha film-a siam a ni a, chu film "Long Walk ta Freedom" chu London khawpuiah chhuah chhin a nih lai takin amah Nelson Mandela kha a thi a. A thih thu khawvelin a hriat rual khan uitu leh suntu an țhahnem ngiang mai a. Khawvel mi lar leh hmingthang tam takin an uithu leh sun thu an tarlang chiai chuai hlawm a. South Africa awp țhintu Kumpinu lal tupa Prince William meuh pawhin a ui thu chham chhuakin, "Nelson Mandela hi tun kan hun hman mêka mi ropui a ni ringawt lo va, engtik lai pawha khawvel mi ropui nih tling a ni," a ti hial a ni.
Dr. Martin Luther King, Jr.
Kum 1929, January 15- khan Atlante, GA, USA-ah mi pakhat a lo piang a, ngaihtuahna rilru fim tak pu mi leh Pathian țih mi tak a ni a, a hming chu Martin Luther King, Jr a ni. Lehkha thiam thei tak a ni a, kum 26 a nihin Ph. D degree a la der tawh a ni. Tichuan a pa leh a pu dungthulin Baptist pastor hna a thawk a, a vei ber chu mi ngo leh mi dum inkar kak zau lutuk tak siam that mawlh mai kha a ni a. Chu chuan mutmu tuah thei lovin a siam a, mi-ngote laka mi-dumten an dikna chanvo an hmuh theihna kawng dapin a chhun azanin a ngaihtuah tlut tlut thin a ni ber mai.
US president 16-na mi ropui eltiang Abraham Lincoln-a khan "America-ah sal neih a thiang tawh lo" tiin mi dumte tan sal tang chhuahna dar chu kum 1865-khan lo vaw tawh mahse, an vun rawng a danglam chuan si loh avangin, vun rawng inthliarna nemnghettu sala sumdawnna chu kalpui a la ni ta zel a. Tin, US-a African mi dum salte chu mi ngoten an la chhawr chhunzawm reng tho va, an hmusit dan pawh a nep phah chuang hek lo a ni.
Martin Luther King-a hunlai pawh hian
mi hang ho nun chu a chep a ni satliah lova, mi hangho khan sal nia inhriatna thlun loh kawl lian tak chu an bun run mai a ni. An nun a ipik a, thim hian an vun rawng mai ni lo an thinlung thleng hian a uap a, an rilru thlengin a hrehawm a ni. Mingo-ho lah kha hnam inthliarna nun khan a la chiah hneh hle mai si a; mi ngo chuanna bik bus te, mi ngote chauh ei theihna chaw dawr te, mi ngo naupangte chauh kai theihna school te, mi ngo kohhran te, adt., a awm thluah mai a. Sorkar leh vantlang hamthatna thilah pawh mi dumten mi ngote chan ang an chang pha ngai lo a ni.
Chutih lai chuan, Martin Luther King chuan thlasik mang chhia ang ni ngawt lo, Zosefa ang maia mumang naran lo tak neiin "I have a dream" Black Movement hruaitu ropui takah a rawn invawrh chho va, mi rilru hneh thei tak a nih bakah a khabe luangliam changin mipui 250,000 teh meuh mai chu, kum 1963, August 28-khan, Lincoln Memorial, Washington D.C khawpui tual laiah khuan, “I have a dream” tih thupui hmangin chatuan daih sermon ropui a han thlak tehreng a nih kha!!!
Ngaithlatute rilruah a thawk nâ ngang mai a, sermon azawnga sermon ropui ber an ti hial a, an mittui nen lam a chochhuak ta hial a ni.
Mahse, mihringtena ngaihdan kan lo vawn ngheh tawh laklawh hi țhiah a har ngang a niang e. Mi-ngoin bus chhungah seat a chan loh chuan a chhunga mi dum lo chuang ve chuan a thutna a kian ngei ngei tur a ni tih ziak loh dan kha mi ngo-ho khan an rilruah an awrpuar fangra awrh ngheh tlut mai a. Chu mai a la ni nem, 1870 kuma an siam that (Fifteenth Amendment) America ram danpuiah chuan ‘US ram mi tawh phawt chuan vote a thlak thei ang’ tih a nih laiin, State thenkhat chuan zawm duh lovin mi dumte vote thlak an phalsak chuang lo va. Chuvangin, Dr. Kinga chuan Selma khuaa bul tanin vote thlak theihna rihgts nei turin hma a la țan ta a ni.
Dr. Kinga chuan a theitawpin hma a la a; mahse, mi dumte sala chhawr lui tlattu te mit chu a tikham khawp mai. Beidawng miah lova a hmalakna avangin 1965-ah ram danpui belhchhah leh niin, mi dumte vote thlak theihna bill chu President Lyndon B. Johnson-a chuan August 6, 1965 khan hming a lo sign hnan ta a ni.
Ni khat chu, ni khua a that loh avangin hnathawktute zawng zawng chu darkar hnih an thawh hnuah hawntir vek an ni a. Chu mi ni chuan mi dum hnathawktuten darkar hnih hlawh chauh an dawn laiin mi ngo hnathawtute erawh chuan ni khat hlawh pangngai an dawng thung a. Mihring hmun khata hnathawk țheuh țheuh chutianga inthliarna tenawm tak kalpui a la ni ta fan mai chuan Dr. Kinga lai a tinâ ngiang mai. Chu thil tenawm tak chu ching fel tur chuan Dr. Kinga chu Tennessee State, Memphis khawpuiah a kal ta a. Mahse vanduaia siamin a thlenna Motel balcony-a a ding lai chu mi dum haw em emtu, James Earl Ray-a chuan April 4, 1968 khan a kap hlum ta a ni. Dr. King hi a thih hian kum 39 chauh upa a ni nghe nghe.
Dr. Kinga ruang endiktu doctor-te report chuan mipuite mak tih a hlawh hle mai. An report-ah chuan hetiang hian an ziak a, “Kum 39 mi niin thi mah se, kum 60 mi rilru a pu,” tiin.
A thih hma zana a thusawiah chuan, “Pathianin tlang chhipah min dah tawh a, thih ka hlau tawh lo,” tiin a sawi a. A sermon thupui pawh “Tlang chhipah ka awm tawh” tih a ni nghe nghe.
Dr. Kinga hian 1964 khan Nobel Peace Prize a dawng a, a dawng tawhte zinga naupang ber a ni. Tin, chawimawina chi hrang 400 chuang zet a dawng bawk a. Nimahsela, a thih hmaa a thusawihah, “Ka ruang chungah Dr. Kinga hian chawimawina 400 chuang a dawng tih in rawn sawi tur a ni lo va, a theih tawpin mipui rawng a bawl thin tiin in rawn sawi zawk tur a ni. Min vuina hunserh pawh a tawi thei ang berin in hmang dawn nia,” tiin a sawi nghe nghe. Tharum thawh miah lovin mi dum leh mi ngo inthliarna chu a siam tha a, sal tang chhuah hnihna dar vawtu a ni bawk a. US sorkar pawhin a ngaihsan em avangin a pianni January 15 chu “Martin Luther King Jr. Day” atan a puang nghe nghe a. Mi pakhat puala ram pum huap holiday an neih awmchhun a ni nghe nghe.
“I have a dream” tih sermon-ah chuan tihian a sawi a, “Hetiang hian mumang ka nei a; America ram hian ‘mi zawng zawng ang khata siam kan ni’ tih thuthlung hi kan la nunpui ang a, sal fapa leh sal neitu fapa chu unau angin dawhkan pakhat an la kil ang a, ka fate pali pawh vun rawng vanga inthliarna awm lohna ramah an la sei lian dawn a ni,” a ti a. Kum tam a vei hmain a sermon a thleng dik ta reng a, mi ngo leh mi dum inthliarna dan zawng zawng thiah a lo ni ta a ni.
Dr. Kinga ang mi ropui hi khawvelin kan mamawh tak zet a, tharum ni lo, hmangaihna nena ram siam tha theitu, mahni chauh inhaivur lova mi rethei leh hnuaihnung zawkte chanvo thlenga hriatthiampuitu kan mamawh a. Hnamdang min chim ral theitu chu nawr chhuak ngam a, tlawm ngam khawpa huaisen hruaitu tha kan mamawh tak zet a ni.
Sawi tawh angin, Dr. King hi mite rilru hneh thei tak a nih avangin kum 1963 Aug ni 28 khan Us khawpui Washington, D. C -ah mipui 200,000 zet midum leh mihang pungkhawmte chuan vungrawng inthliarna dodalin kawng an zawh a, hei hi, Civil Rights Movement tiin khawvelin a chhinchhiah ta a ni. Tin, kum 1986 ațagin King-a pian thla January thawhtan ni kar thumna chu Federal Holiday-ah puan a ni ta a. Hemi ni hian kawng zawhin Civil Rights chungchang uar takin an auchhuahpui țhin a ni. King-a Civil Rights Movement hi Lal Isua Tlang chunga thu sawi leh Gandhi a non-violence hmanga sathyagraha (Civil Disobedience) a innghat a ni nghe nghe.
Dr. Martin Luther King hi khawvel chuan a ngaisang a, ani anga mi rilru nghet leh mahni nihnaa chiang hruaitu țha, remna leh muanna ngaina mi hi khawvelin a mamawh ber a nih avangin khawvel chuan a theihnghilh mai mai tawh dawn lo a ni.
A nghawng kal zel...
Vun rawng, chi leh kuang inthliarna (racialism) chungchangah hian Malcolm X-a pawh hi Dr. Kinga ang thova mi dumte chanvo humhalhsaktu a ni a, Muslim sakhaw hruaitu ropui tak niin Black nationalism leh Black power hruaitu a ni a, ani hian a duhthawh luat vang pawh a ni ngei ang; King-a Civil rights movement kalpui dan hi a nem mah mahin a hre thin a, chuvang chuan mi dumte tan Voting Rights Act a sualchhuak ta hial a ni.
Negro (sal) tia mi ngote'n an ko țhin chu a paițawih thei ngang lova, "Mi dum" emaw, "Afro-American" (America-a cheng African) tia ko turin hma a la ta a ni. Ani hian,"Mi ngo an awm angin mi dum pawh an awm a, mi dum annih avangin sal tihna an ni kher lo," tih chu a kalpui dan a ni a. Chuvangin Malcoln X-a Black power chu an sipai chet deuh țhin avang leh a tawpkhawkah chuan hriamhrei lek hial pawh an hnial loh avangin Malcoln X-a thinûr fate tia koh an hlawh phah hial a ni.
Hun a kal zel a, vun rawng inthliarna ngaihdan tha lo tak țanhmun pheh tumin "Thesis" thar rawn piang chho zel chuan "Black Thelogy" hial a rawn piantir ta a. Hemi hnuah ngat phei hi chuan sakhaw thulmawng thlengin hlawlkim a ngai ta si a, rilru fim leh fim lo inkar a hla ta hle a ni.
Black Liberation Theology a piang ta
Mihringte hi kan rilru puthmang leh ngaihdan kan lo vawn tawh hian min kaihruai thui thei khawp mai. Mi dumte'n zalenna an sualna kawngah an rilru puthmang a pawimawh takzet a, chu chu mi dum nih in hriatna a ni. U. S-a mi dumte hian an lo pian phat ațangin sal an nihna an hai lo a tih theih awm e. An vun rawng avangin mi ngovin an hmusit a, sal-hna an thawh avangin hmuhsit an ni bawk. Chuvang chuan anmahni mi dumho ngei pawhin hnuaihnung bik riauva inhriatna an neih phah a ni. Khawiah pawh awm se, mi aia hnuaihnung zawkah an inngai fo thin. Chu chuan an hmalakna kawng tam tak a tițhuanawp thin a ni.
American mi dum Pathian thu thiam tak, James H . Cone-a chuan, Pathian hi kan tan a nih loh va, hnam thliar thin Pathian a nih si chuan chu Pathian ngei chu tualthattu a ni a, chu Pathian chu kan tihhlum mai a țha zawk ang a rawn ti ta piap piap mai a. Chutiang zelin Messiah pawh hi mi dumte sal nihna leh tuarna țawmpuitu Black mesiah ani mai tur a ni a ti thlawt mai a, an thu vuak chuan eitu a ngah ngiang mai.
Black Theology chuan thil tam tak a rawn her danglam ta a. Latin American ah Liberation movement a rawn her chhuah meuh chuan zalen tak tak duhna mi dunte thinlugah a rawn piang țan a, mi dum an nih mai bik avanga an hnathawhna pi leh pûte kut hnuaia kun reng chu Pathian remruat nitheiin an ring thei tlat lo va, "Ka hang na a, ka nalh a nia", tih chang an chawi ta a ni.
Mingo Pathian hian midum Pathian a thliar thin anih chuan chu Pathian chu mi dumho chuan biak an tum tawh lo bur mai. Vun rawng thliar thin pathian chu biak tlakah pawh an ngai hek lo va, vun rawng inthliarna chuan Sakhuana lamah nghawng a rawn neih meuh hnu chuan thil tam tak a lo danglam ta a ni.
Mi dumte'n anmahni dikna chanvo an humhalh theih nan theih tawpin tan an la zel a, thu mai bakah hla nen lam an țangkawp a. Heivang hian kan sukpui lawp lawp țhin Boney M hla hit lutuk River of Babylon te, plantation boy, No woman no cry te kan lo hmelhriat phah ve ta a. Jamaican hlaphuah thiam leh zaithiam hmingthag Bob Marley-a Survival, Redemption song , Zion train hlate hlei hlei khan mi a hnehin ngaithlatute thinlungah a tla nâ tih a hriat reng mai. A hla thu reng mai hian mi dumte tualthihna te, mi dumte hnuaichhiahna bo tur te leh mi dumte sal chanchin lungkuai takte a hril a, mi dumte a cho phur nasa hle a ni. A satuten țap chungin an sa a, a ngaithlatuten mittui nen an ngaithla bawk thin a nih kha. Chutih rualin, heng hla tuipuitu mi tam zawk chuan a thluk phena mangang au-rawl leh chhantu beiseina au ri kan hre pha tawh thin lo niin a lang.
A pawimawh ta ber mai chu, khawi hmunah pawhin eng thil pawh ti ila, mahni mihringpuite hmangaih thei tura mahni in-siam rem thiam, in-adjust thiam a pawimawh hle a ni. Chu chu Kristianna nen pawh a inmil reng a, he hmangaihna tluka thil ropui hi khawvelah a awm lo a ni.
Chuvang chuan mi mawl ber pawh Pathian siam mihring ve tho a ni a, a mawl avang ngawtin mihring a nihna a hlauh phah chuang lo va, a mihringna erawh a mawl zual vangin a hlauh thei a, chu chuan bawih mawl takah a siam mai zawk a ni. Zirnain a chim ve phak loh avanga mawl a nih ngat phei chuan khawngaih viau tur a ni dawn lawm ni. Mihringin ama mihringpui dikna chanvo rah beh saka hmusit taka a cheibawl chuan, chu chuan mihring tha zawkah siam lovin hel hmang mihring hlauhawm takah a siam zawk fo țhin.
Abraham Lincoln-a khan mi dumte tawrhna hriatthiampuiin America-ah bawih chhuahna dar a vua a, mi dum tan chuan a ropui thlawt a ni. US Danbu-ah pawh mi zalen an ni ta a. Mahse, mi-dumte zalennaah hian mingote chuan thu khat an vuan hleithei meuh lo va, an len tlak a rual mawh hle a ni ang e, vawiin thleng hian khawvel hmun tinah mi dumte hmuhsitna leh deusawhna hmuh tur a la tam hle a nih hi.
Rev Martin Luther King Jr-a “I have a dream," khan mi thinlung hneh viau mahse, khatih lai khan, midumte zalenna hi a taka thleng thei tur chuan an ring thei meuh lo a ni. A chhan chu, mi dumte leh mi ngote dinhmun kha lei leh van tluk zetin a inkar hlat si a, America hian mihang President an la nei dawn tih hi khatih hunlai kha chuan rin ngam chi a la ni lo reng a ni.
Mahse, mi dum sakhaw hruaitu lawk deuhten he vun rawng inthliarna hi nuai bo ngei ngei chu an tum ruh hle a. Kum 1966, July 31 khan America-a mi dum Pastor 51 meuh kalkhawm chuan mi dumte dikna chanvo chungchang an sawiho a. An rorel chuan rahțha a chhuah theih nan National Committee of Negro Churchmen (NCNC) tih hming invuahin The New York Times chanchinbu-ah “The Black Power Statement" tiin Press an han release a, hemi Statement-ah hian Bible tlawhchhanin mi dumte rah behna an do let a, huaisen takin Bible behchhanin an auchhuahpui a. Hemi țuma Pastor rual kalkhawmte hmalakna avang hian Black Liberation Movement leh Black Theology a lo pianchhuah phah ta a ni.
He Theology vawrh lartu leh a lungphum phumtu mi dum Pastor James Hal Cone chuan "Isua Krista hi mi tha leh mi felte ni lovin mi hnuaihnung leh hnehchhiahna tuar mekte tana lo kal a ni a, riangvaite Lal a ni, chuvangin hnehchhiah tawkte chu mi dumte kan ni a, mi ngote leh khawvel-awptu, khawvela roreltu ber anga lengte tan ni lovin mi dumte zawk hi Krista chuan min ngai pawimawh zawk ngei ang a ti hmiah mai a, thlawptu an tam kher mai, Kohhran tam tak chu a nghin hian a nghing nghal lawih lawih a ni ber e.
BL Theology hian mi dumte chu an mi dum nihna zahpui lo tur leh an nihna angin Pathianin a hmangaih a ni tih a hriattir nawn leh a, "Ka hang naa ka nalh a nia" tih chang chawiin hei hian suar khata luangza turin a phuarkhawm a ni.
Mahse, thil reng reng hi a țha lam pawh nise a hleihluak leh a lutuk chenga a kal fawr tawh chuan thil țhaloah a chang thuai thin a. He inthliarna thu-hlaah pawh hian mi țhenkhat chu dan piah lam deuhah an che chhuak ta tlat mai a ni. Țhahnem ngai taka Pastor rual kal khawmin a țhazawnga nungchang mawi (Moral teaching) leh inkaihhruaina tha taka bul an tan laiin a kal firfiak pawlte chuan mi ngo leh vunrawng pû, hnamdang leh midangte vawm nan leh hmuhsit nan an lo hmang ve nghal pang mai a. Sakhuana thûlah khunkhan taka Pastor ten an putluh laiin sakhaw thlirna leh Pathian atanga chhuak ni lem lo mi dum milar leh zaithiam țhenkhatte’n an han buaipui tak tak chinah phei chuan rah tha lo tam tak a chhuah phah ta hial reng a ni.
Chung zaithiam milartena an tuipui ber leh an innghahna laimu ber chu, America hi Aigupta nen tehkhinin Black Liberation Theologian tam tak chuan engtik niah emaw chuan hnehchhiah leh awpbeha awm, sal tangte chu "Ramtiam" lam pana hruaichhuahin an la awm ang a, Aigupta mi (mi ngo) ho erawh chuan chhiatna namen lo an la tawk dawn niin an ngai a ni.
He ngaihdan hi mi lar tam takin an thehdarh a, Boney M hla “By The Rivers of Babylon” te pawh hi American Negro ho chungchang sawina nia ngaih a ni a. Jamaican zaithiam leh hlaphuahthiam Bob Marley pawh khan mihangte hi an saltanna America leh khawvel hmundang atangin Black Zion-ah hruaikhawmin an la awm ang a, tah chuan tluchhe ngai tawh lo tur mihangte lalram din a ni dawn niin a ngai a ni an ti. Tin, Bob Marley hian Black Zion nia a ngaih chu Ethiopia ram hi a ni, an ti nghe nghe bawk a ni.
Eng le khaw le, khawvelah mi dum leh mi ngo an awm chhung chuan he inthliarna hi a bo hlen thei tak tak dawn lo niin a lang. Amaherawhchu, he buaina a lo reh theihna tura hma latute erawh khawvelin a ngaisang reng tawh dawn a ni.
King of Pop ti hiala an vuah, khawvel mi ropuite zinga mite hriat hlawh Michael Jackson-a khan a vun a han thlak zet kha chu mihang-ho khan an tithei der lo va, an ngaihsanna a tlakhniam phah rawk ni awm tak a ni. Amaherawhchu, a vun rawng chu thlakin lo awm thei mahse, a chhungrilah tak chuan mingo ang tak takin mingo rilru puthmang ang a nei thei chuang lo tih chu mite rin dan a ni fan mai. Kan chhungril nun hrechiang bertu chu keimahni bawk kan nih avangin, mahni inbum chu khawvela thil harsa ber pawl a tling awm e.
A tawp ber atan chuan kan mihringpuite kan hmangaih theih nan,
Aw hnam zawng zawng leh, chi tin tawng tin hi;
Vanlal nau ang a tahna Kalvari-ah,
An dang chuang lo ve.
tih chang hian keini Zofate hi min uaplum reng mai se, mitdel leh piangsual awm tawhlohna Ram ropuiah kan lut ve thei ngei ang.
Zimbabwe President Robert Mugabe chuan tihian a sawi a, "Car varin ke dum a hmana a rahbeh chhung chu chi inthliarna a tawp lo vang. Tin, Vanduaina entirna atana rawng dum kan hman a, muanna entirna atana rawng var kan hman chhung chuan chi inthliarna a tawp dawn lo" tiin.
Hun inher danglam zelin ngaihdan thar leh pawm dan tharte a rawn herchhuahpui zel a; amaherawhchu, mihringte hian thil kan lo vawn ngheh laklawh tawh ngaihdan leh thlirdan țhenkhat chu hun inherin a tih danglam ve mai mai theihloh a awm tlat thin a. Vun rawng inthliarna pawh hian vawiin thleng hian buaipui a la hlawh reng a, khawvela mihang leh mi-ngo an awm chhung hi chuan a bang thei tak tak tawh dawn lo niin a lang.
Chumi a nih mek laiin he inthliarna nuaibo tur hian mi tam tak an lo fehchhuak tawh țhin a, chung mite chu khawvel hian a ngaisang a, vanhnuaia sak mihring zingah remna leh muanna zawnga zalenna sualtute tluka mi ngaihsanawm hi khawvelah sawi tur an tam lo hle awm e.
South Africa-a mihângten zalênna an neih theih nana theihtawp chhuahtu leh rip hnuaihnung ber thlenga ring rawlhtu, South Africa-a mihâng president hmasa ber Nelson Mandela chanchin kha film-a siam a ni a, chu film "Long Walk ta Freedom" chu London khawpuiah chhuah chhin a nih lai takin amah Nelson Mandela kha a thi a. A thih thu khawvelin a hriat rual khan uitu leh suntu an țhahnem ngiang mai a. Khawvel mi lar leh hmingthang tam takin an uithu leh sun thu an tarlang chiai chuai hlawm a. South Africa awp țhintu Kumpinu lal tupa Prince William meuh pawhin a ui thu chham chhuakin, "Nelson Mandela hi tun kan hun hman mêka mi ropui a ni ringawt lo va, engtik lai pawha khawvel mi ropui nih tling a ni," a ti hial a ni.
Dr. Martin Luther King, Jr.
Kum 1929, January 15- khan Atlante, GA, USA-ah mi pakhat a lo piang a, ngaihtuahna rilru fim tak pu mi leh Pathian țih mi tak a ni a, a hming chu Martin Luther King, Jr a ni. Lehkha thiam thei tak a ni a, kum 26 a nihin Ph. D degree a la der tawh a ni. Tichuan a pa leh a pu dungthulin Baptist pastor hna a thawk a, a vei ber chu mi ngo leh mi dum inkar kak zau lutuk tak siam that mawlh mai kha a ni a. Chu chuan mutmu tuah thei lovin a siam a, mi-ngote laka mi-dumten an dikna chanvo an hmuh theihna kawng dapin a chhun azanin a ngaihtuah tlut tlut thin a ni ber mai.
US president 16-na mi ropui eltiang Abraham Lincoln-a khan "America-ah sal neih a thiang tawh lo" tiin mi dumte tan sal tang chhuahna dar chu kum 1865-khan lo vaw tawh mahse, an vun rawng a danglam chuan si loh avangin, vun rawng inthliarna nemnghettu sala sumdawnna chu kalpui a la ni ta zel a. Tin, US-a African mi dum salte chu mi ngoten an la chhawr chhunzawm reng tho va, an hmusit dan pawh a nep phah chuang hek lo a ni.
Martin Luther King-a hunlai pawh hian
mi hang ho nun chu a chep a ni satliah lova, mi hangho khan sal nia inhriatna thlun loh kawl lian tak chu an bun run mai a ni. An nun a ipik a, thim hian an vun rawng mai ni lo an thinlung thleng hian a uap a, an rilru thlengin a hrehawm a ni. Mingo-ho lah kha hnam inthliarna nun khan a la chiah hneh hle mai si a; mi ngo chuanna bik bus te, mi ngote chauh ei theihna chaw dawr te, mi ngo naupangte chauh kai theihna school te, mi ngo kohhran te, adt., a awm thluah mai a. Sorkar leh vantlang hamthatna thilah pawh mi dumten mi ngote chan ang an chang pha ngai lo a ni.
Chutih lai chuan, Martin Luther King chuan thlasik mang chhia ang ni ngawt lo, Zosefa ang maia mumang naran lo tak neiin "I have a dream" Black Movement hruaitu ropui takah a rawn invawrh chho va, mi rilru hneh thei tak a nih bakah a khabe luangliam changin mipui 250,000 teh meuh mai chu, kum 1963, August 28-khan, Lincoln Memorial, Washington D.C khawpui tual laiah khuan, “I have a dream” tih thupui hmangin chatuan daih sermon ropui a han thlak tehreng a nih kha!!!
Ngaithlatute rilruah a thawk nâ ngang mai a, sermon azawnga sermon ropui ber an ti hial a, an mittui nen lam a chochhuak ta hial a ni.
Mahse, mihringtena ngaihdan kan lo vawn ngheh tawh laklawh hi țhiah a har ngang a niang e. Mi-ngoin bus chhungah seat a chan loh chuan a chhunga mi dum lo chuang ve chuan a thutna a kian ngei ngei tur a ni tih ziak loh dan kha mi ngo-ho khan an rilruah an awrpuar fangra awrh ngheh tlut mai a. Chu mai a la ni nem, 1870 kuma an siam that (Fifteenth Amendment) America ram danpuiah chuan ‘US ram mi tawh phawt chuan vote a thlak thei ang’ tih a nih laiin, State thenkhat chuan zawm duh lovin mi dumte vote thlak an phalsak chuang lo va. Chuvangin, Dr. Kinga chuan Selma khuaa bul tanin vote thlak theihna rihgts nei turin hma a la țan ta a ni.
Dr. Kinga chuan a theitawpin hma a la a; mahse, mi dumte sala chhawr lui tlattu te mit chu a tikham khawp mai. Beidawng miah lova a hmalakna avangin 1965-ah ram danpui belhchhah leh niin, mi dumte vote thlak theihna bill chu President Lyndon B. Johnson-a chuan August 6, 1965 khan hming a lo sign hnan ta a ni.
Ni khat chu, ni khua a that loh avangin hnathawktute zawng zawng chu darkar hnih an thawh hnuah hawntir vek an ni a. Chu mi ni chuan mi dum hnathawktuten darkar hnih hlawh chauh an dawn laiin mi ngo hnathawtute erawh chuan ni khat hlawh pangngai an dawng thung a. Mihring hmun khata hnathawk țheuh țheuh chutianga inthliarna tenawm tak kalpui a la ni ta fan mai chuan Dr. Kinga lai a tinâ ngiang mai. Chu thil tenawm tak chu ching fel tur chuan Dr. Kinga chu Tennessee State, Memphis khawpuiah a kal ta a. Mahse vanduaia siamin a thlenna Motel balcony-a a ding lai chu mi dum haw em emtu, James Earl Ray-a chuan April 4, 1968 khan a kap hlum ta a ni. Dr. King hi a thih hian kum 39 chauh upa a ni nghe nghe.
Dr. Kinga ruang endiktu doctor-te report chuan mipuite mak tih a hlawh hle mai. An report-ah chuan hetiang hian an ziak a, “Kum 39 mi niin thi mah se, kum 60 mi rilru a pu,” tiin.
A thih hma zana a thusawiah chuan, “Pathianin tlang chhipah min dah tawh a, thih ka hlau tawh lo,” tiin a sawi a. A sermon thupui pawh “Tlang chhipah ka awm tawh” tih a ni nghe nghe.
Dr. Kinga hian 1964 khan Nobel Peace Prize a dawng a, a dawng tawhte zinga naupang ber a ni. Tin, chawimawina chi hrang 400 chuang zet a dawng bawk a. Nimahsela, a thih hmaa a thusawihah, “Ka ruang chungah Dr. Kinga hian chawimawina 400 chuang a dawng tih in rawn sawi tur a ni lo va, a theih tawpin mipui rawng a bawl thin tiin in rawn sawi zawk tur a ni. Min vuina hunserh pawh a tawi thei ang berin in hmang dawn nia,” tiin a sawi nghe nghe. Tharum thawh miah lovin mi dum leh mi ngo inthliarna chu a siam tha a, sal tang chhuah hnihna dar vawtu a ni bawk a. US sorkar pawhin a ngaihsan em avangin a pianni January 15 chu “Martin Luther King Jr. Day” atan a puang nghe nghe a. Mi pakhat puala ram pum huap holiday an neih awmchhun a ni nghe nghe.
“I have a dream” tih sermon-ah chuan tihian a sawi a, “Hetiang hian mumang ka nei a; America ram hian ‘mi zawng zawng ang khata siam kan ni’ tih thuthlung hi kan la nunpui ang a, sal fapa leh sal neitu fapa chu unau angin dawhkan pakhat an la kil ang a, ka fate pali pawh vun rawng vanga inthliarna awm lohna ramah an la sei lian dawn a ni,” a ti a. Kum tam a vei hmain a sermon a thleng dik ta reng a, mi ngo leh mi dum inthliarna dan zawng zawng thiah a lo ni ta a ni.
Dr. Kinga ang mi ropui hi khawvelin kan mamawh tak zet a, tharum ni lo, hmangaihna nena ram siam tha theitu, mahni chauh inhaivur lova mi rethei leh hnuaihnung zawkte chanvo thlenga hriatthiampuitu
Sawi tawh angin, Dr. King hi mite rilru hneh thei tak a nih avangin kum 1963 Aug ni 28 khan Us khawpui Washington, D. C -ah mipui 200,000 zet midum leh mihang pungkhawmte chuan vungrawng inthliarna dodalin kawng an zawh a, hei hi, Civil Rights Movement tiin khawvelin a chhinchhiah ta a ni. Tin, kum 1986 ațagin King-a pian thla January thawhtan ni kar thumna chu Federal Holiday-ah puan a ni ta a. Hemi ni hian kawng zawhin Civil Rights chungchang uar takin an auchhuahpui țhin a ni. King-a Civil Rights Movement hi Lal Isua Tlang chunga thu sawi leh Gandhi a non-violence hmanga sathyagraha (Civil Disobedience) a innghat a ni nghe nghe.
Dr. Martin Luther King hi khawvel chuan a ngaisang a, ani anga mi rilru nghet leh mahni nihnaa chiang hruaitu țha, remna leh muanna ngaina mi hi khawvelin a mamawh ber a nih avangin khawvel chuan a theihnghilh mai mai tawh dawn lo a ni.
A nghawng kal zel...
Vun rawng, chi leh kuang inthliarna (racialism) chungchangah hian Malcolm X-a pawh hi Dr. Kinga ang thova mi dumte chanvo humhalhsaktu a ni a, Muslim sakhaw hruaitu ropui tak niin Black nationalism leh Black power hruaitu a ni a, ani hian a duhthawh luat vang pawh a ni ngei ang; King-a Civil rights movement kalpui dan hi a nem mah mahin a hre thin a, chuvang chuan mi dumte tan Voting Rights Act a sualchhuak ta hial a ni.
Negro (sal) tia mi ngote'n an ko țhin chu a paițawih thei ngang lova, "Mi dum" emaw, "Afro-American"
Hun a kal zel a, vun rawng inthliarna ngaihdan tha lo tak țanhmun pheh tumin "Thesis" thar rawn piang chho zel chuan "Black Thelogy" hial a rawn piantir ta a. Hemi hnuah ngat phei hi chuan sakhaw thulmawng thlengin hlawlkim a ngai ta si a, rilru fim leh fim lo inkar a hla ta hle a ni.
Black Liberation Theology a piang ta
Mihringte hi kan rilru puthmang leh ngaihdan kan lo vawn tawh hian min kaihruai thui thei khawp mai. Mi dumte'n zalenna an sualna kawngah an rilru puthmang a pawimawh takzet a, chu chu mi dum nih in hriatna a ni. U. S-a mi dumte hian an lo pian phat ațangin sal an nihna an hai lo a tih theih awm e. An vun rawng avangin mi ngovin an hmusit a, sal-hna an thawh avangin hmuhsit an ni bawk. Chuvang chuan anmahni mi dumho ngei pawhin hnuaihnung bik riauva inhriatna an neih phah a ni. Khawiah pawh awm se, mi aia hnuaihnung zawkah an inngai fo thin. Chu chuan an hmalakna kawng tam tak a tițhuanawp thin a ni.
American mi dum Pathian thu thiam tak, James H . Cone-a chuan, Pathian hi kan tan a nih loh va, hnam thliar thin Pathian a nih si chuan chu Pathian ngei chu tualthattu a ni a, chu Pathian chu kan tihhlum mai a țha zawk ang a rawn ti ta piap piap mai a. Chutiang zelin Messiah pawh hi mi dumte sal nihna leh tuarna țawmpuitu Black mesiah ani mai tur a ni a ti thlawt mai a, an thu vuak chuan eitu a ngah ngiang mai.
Black Theology chuan thil tam tak a rawn her danglam ta a. Latin American ah Liberation movement a rawn her chhuah meuh chuan zalen tak tak duhna mi dunte thinlugah a rawn piang țan a, mi dum an nih mai bik avanga an hnathawhna pi leh pûte kut hnuaia kun reng chu Pathian remruat nitheiin an ring thei tlat lo va, "Ka hang na a, ka nalh a nia", tih chang an chawi ta a ni.
Mingo Pathian hian midum Pathian a thliar thin anih chuan chu Pathian chu mi dumho chuan biak an tum tawh lo bur mai. Vun rawng thliar thin pathian chu biak tlakah pawh an ngai hek lo va, vun rawng inthliarna chuan Sakhuana lamah nghawng a rawn neih meuh hnu chuan thil tam tak a lo danglam ta a ni.
Mi dumte'n anmahni dikna chanvo an humhalh theih nan theih tawpin tan an la zel a, thu mai bakah hla nen lam an țangkawp a. Heivang hian kan sukpui lawp lawp țhin Boney M hla hit lutuk River of Babylon te, plantation boy, No woman no cry te kan lo hmelhriat phah ve ta a. Jamaican hlaphuah thiam leh zaithiam hmingthag Bob Marley-a Survival, Redemption song , Zion train hlate hlei hlei khan mi a hnehin ngaithlatute thinlungah a tla nâ tih a hriat reng mai. A hla thu reng mai hian mi dumte tualthihna te, mi dumte hnuaichhiahna bo tur te leh mi dumte sal chanchin lungkuai takte a hril a, mi dumte a cho phur nasa hle a ni. A satuten țap chungin an sa a, a ngaithlatuten mittui nen an ngaithla bawk thin a nih kha. Chutih rualin, heng hla tuipuitu mi tam zawk chuan a thluk phena mangang au-rawl leh chhantu beiseina au ri kan hre pha tawh thin lo niin a lang.
A pawimawh ta ber mai chu, khawi hmunah pawhin eng thil pawh ti ila, mahni mihringpuite hmangaih thei tura mahni in-siam rem thiam, in-adjust thiam a pawimawh hle a ni. Chu chu Kristianna nen pawh a inmil reng a, he hmangaihna tluka thil ropui hi khawvelah a awm lo a ni.
Chuvang chuan mi mawl ber pawh Pathian siam mihring ve tho a ni a, a mawl avang ngawtin mihring a nihna a hlauh phah chuang lo va, a mihringna erawh a mawl zual vangin a hlauh thei a, chu chuan bawih mawl takah a siam mai zawk a ni. Zirnain a chim ve phak loh avanga mawl a nih ngat phei chuan khawngaih viau tur a ni dawn lawm ni. Mihringin ama mihringpui dikna chanvo rah beh saka hmusit taka a cheibawl chuan, chu chuan mihring tha zawkah siam lovin hel hmang mihring hlauhawm takah a siam zawk fo țhin.
Abraham Lincoln-a khan mi dumte tawrhna hriatthiampuiin
Rev Martin Luther King Jr-a “I have a dream," khan mi thinlung hneh viau mahse, khatih lai khan, midumte zalenna hi a taka thleng thei tur chuan an ring thei meuh lo a ni. A chhan chu, mi dumte leh mi ngote dinhmun kha lei leh van tluk zetin a inkar hlat si a, America hian mihang President an la nei dawn tih hi khatih hunlai kha chuan rin ngam chi a la ni lo reng a ni.
Mahse, mi dum sakhaw hruaitu lawk deuhten he vun rawng inthliarna hi nuai bo ngei ngei chu an tum ruh hle a. Kum 1966, July 31 khan America-a mi dum Pastor 51 meuh kalkhawm chuan mi dumte dikna chanvo chungchang an sawiho a. An rorel chuan rahțha a chhuah theih nan National Committee of Negro Churchmen (NCNC) tih hming invuahin The New York Times chanchinbu-ah “The Black Power Statement" tiin Press an han release a, hemi Statement-ah hian Bible tlawhchhanin mi dumte rah behna an do let a, huaisen takin Bible behchhanin an auchhuahpui a. Hemi țuma Pastor rual kalkhawmte hmalakna avang hian Black Liberation Movement leh Black Theology a lo pianchhuah phah ta a ni.
He Theology vawrh lartu leh a lungphum phumtu mi dum Pastor James Hal Cone chuan "Isua Krista hi mi tha leh mi felte ni lovin mi hnuaihnung leh hnehchhiahna tuar mekte tana lo kal a ni a, riangvaite Lal a ni, chuvangin hnehchhiah tawkte chu mi dumte kan ni a, mi ngote leh khawvel-awptu, khawvela roreltu ber anga lengte tan ni lovin mi dumte zawk hi Krista chuan min ngai pawimawh zawk ngei ang a ti hmiah mai a, thlawptu an tam kher mai, Kohhran tam tak chu a nghin hian a nghing nghal lawih lawih a ni ber e.
BL Theology hian mi dumte chu an mi dum nihna zahpui lo tur leh an nihna angin Pathianin a hmangaih a ni tih a hriattir nawn leh a, "Ka hang naa ka nalh a nia" tih chang chawiin hei hian suar khata luangza turin a phuarkhawm a ni.
Mahse, thil reng reng hi a țha lam pawh nise a hleihluak leh a lutuk chenga a kal fawr tawh chuan thil țhaloah a chang thuai thin a. He inthliarna thu-hlaah pawh hian mi țhenkhat chu dan piah lam deuhah an che chhuak ta tlat mai a ni. Țhahnem ngai taka Pastor rual kal khawmin a țhazawnga nungchang mawi (Moral teaching) leh inkaihhruaina tha taka bul an tan laiin a kal firfiak pawlte chuan mi ngo leh vunrawng pû, hnamdang leh midangte vawm nan leh hmuhsit nan an lo hmang ve nghal pang mai a. Sakhuana thûlah khunkhan taka Pastor ten an putluh laiin sakhaw thlirna leh Pathian atanga chhuak ni lem lo mi dum milar leh zaithiam țhenkhatte’n an han buaipui tak tak chinah phei chuan rah tha lo tam tak a chhuah phah ta hial reng a ni.
Chung zaithiam milartena an tuipui ber leh an innghahna laimu ber chu, America hi Aigupta nen tehkhinin Black Liberation Theologian tam tak chuan engtik niah emaw chuan hnehchhiah leh awpbeha awm, sal tangte chu "Ramtiam" lam pana hruaichhuahin an la awm ang a, Aigupta mi (mi ngo) ho erawh chuan chhiatna namen lo an la tawk dawn niin an ngai a ni.
He ngaihdan hi mi lar tam takin an thehdarh a, Boney M hla “By The Rivers of Babylon” te pawh hi American Negro ho chungchang sawina nia ngaih a ni a. Jamaican zaithiam leh hlaphuahthiam Bob Marley pawh khan mihangte hi an saltanna America leh khawvel hmundang atangin Black Zion-ah hruaikhawmin an la awm ang a, tah chuan tluchhe ngai tawh lo tur mihangte lalram din a ni dawn niin a ngai a ni an ti. Tin, Bob Marley hian Black Zion nia a ngaih chu Ethiopia ram hi a ni, an ti nghe nghe bawk a ni.
Eng le khaw le, khawvelah mi dum leh mi ngo an awm chhung chuan he inthliarna hi a bo hlen thei tak tak dawn lo niin a lang. Amaherawhchu, he buaina a lo reh theihna tura hma latute erawh khawvelin a ngaisang reng tawh dawn a ni.
King of Pop ti hiala an vuah, khawvel mi ropuite zinga mite hriat hlawh Michael Jackson-a khan a vun a han thlak zet kha chu mihang-ho khan an tithei der lo va, an ngaihsanna a tlakhniam phah rawk ni awm tak a ni. Amaherawhchu, a vun rawng chu thlakin lo awm thei mahse, a chhungrilah tak chuan mingo ang tak takin mingo rilru puthmang ang a nei thei chuang lo tih chu mite rin dan a ni fan mai. Kan chhungril nun hrechiang bertu chu keimahni bawk kan nih avangin, mahni inbum chu khawvela thil harsa ber pawl a tling awm e.
A tawp ber atan chuan kan mihringpuite kan hmangaih theih nan,
Aw hnam zawng zawng leh, chi tin tawng tin hi;
Vanlal nau ang a tahna Kalvari-ah,
An dang chuang lo ve.
tih chang hian keini Zofate hi min uaplum reng mai se, mitdel leh piangsual awm tawhlohna Ram ropuiah kan lut ve thei ngei ang.
![]() |
Martin Luther Speaking |
No comments