Home Top Ad

JERUSALEM KHAWPUIA THIL THLENG MAK

Share:
By: Andy K Zarzoliana

Bible-ah hian Pathian kutchak hnathawh ropui thil mak tam tak hmuh tur a awm a, chung thil mak te chu tunlai thiamna hmanga zirchian a ni fo țhin. Mahse, mihring rilrua chatuan dahtu Pathian finna leh a thiltihtheihna chu, tawpchin nei mihring finna chuan a țhen takngial pawh a chhui chhuak phak țhin lo a ni. Khawvel mihring finna rawn sang zel-in, Science leh technology thiamna hmangin kawlkil tawpa thil thleng pawh minit reilotêah chhungin hre thei mah ila, mihring finna chuan tawp chin a nei leh thuai țhin.
Bible-a Pathian hnathawh thilmak tam tak hi mihring finna beitham tak hian a chhui chhuah theihloh vang ngawtin thilmak a nihna chu engtik lai mahin a nep phah chuang lo va, nep a hnehin a sang tual tual zawk a ni. Science thiamna hmanga Pathian thilmak tih kan teh tling lo thin a nih chuan kum zabi 19 - 20 inkara ngaihdan rawn irhchhuak "existentialism" ah khan ka tui hle tihna ang a ni a, kan Liberal tihna a ni ang a ni ang.
Jerusalem khawpui hi Juda-ho hmun thianghlim a nih mai bakah, keini Kristiante tan pawh a mikhual lo hle a nih hi. Khawvel lal fing leh hausa Solomon-a khan ropui takin a din a. Nimahse, Jerusalem Temple ropui tak chu 70- AD khan Rome sipai huaisen General Titus-a khan thla tam tak a hual hnuah a chhunga Juda pachal tuangchhah leh koham-ho chu a rep dang châr a, an inpek duh tak si lohah chuan a Temple chawpin a halhnan ta hmiah mai a. Temple lung banga rangkachak an luan chu kang tuiralin, Rome sipaiho chuan lungrem kara rangkachak luang lut an umna lamah temple bulțhut lungrem pakhat tê pawh zuah lovin an karphawk zo va, lung intiang pakhat mah hmuh tur awm lovin Jerusalem temple chu an phawk fai ta leuh a nih kha.
Jerusalem chhunga Juda-ho zawng zawng chu General Titus-a chuan a țingmit khawm a, a țhen an hralh a, a țhen an that bawk a, a la bang zawng chu sal atan an hruai ta a nih kha. Jerusalem hi Juda-ho hmun thianghlim a nih angin an ngaihhlu em em a. Babylon leh ramdanga an sal tan chhung zawng pawh khan an hmun hlui Jerusalem khawpui ngeia kir leh mawlh mai kha Pathian hnenah an dil thin a nih kha.
Khawpui dangte ang lo takin Jerusalem hian beihna a tawk ngun hle a, chhinchhiah theih chinah țum 52 lai beih a tawk a, inman leh man nawn țum 44 tawkin, țum 23 ngawt hual behin a awm tawh a, țum 2 ngawt dingchhuak leh tur awm tawh lo khawpa tihchhiat vek a ni nghe nghe.
General Titus-a kutthlak vanga Jerusalem temple a tlukchhiat hnu khan Roman Emperor chu Constantine thu hnuaiah Kristian rama siam a lo ni ta a. Mahse, Kristian rama puan anih rualin ram chhungah milem be mi tam tak an awm tho a ni. Mite rilru hneh thei tak Julian-a chuan lalna a rawn chelh ta a; mahse Julian-a chu milem-be-mi (pagan Rome) a ni a, a thupek pawh a khauh thin hle a ni. Julian-a chuan Jerusalem temple chu a dinna hmun ngaiah ropui taka sak that leh a duh ta tlat mai a, chuvang chuan a ram chhunga mi themthiam tam tak a khawm ta a.
Julian-a chuan Temple chu sak that leh a tum ruh hle mai a; a puitlin thei a nih ngat chuan Judaho leh Kristianho chu an rilru engemaw kawngzawng taka hmin theih a inring tlat mai a ni. Juda-ho khan an temple kha an ngai ropui hle tih a hrechiang a, temple a sa puitlin thei a nih chuan a ram chhunga Juda mi challangho a tlawn lungawi thei ang a, tin, Kristianho pawh an biak Isua chu zawi zawia phatsantirin milem hmaah a kuntir theih a beisei tlat mai a ni. Mihringte hi kan thil ngaihhlut leh kan ngaihsan hmanga hruaibo kan awlzia Emperor Julian-a hian a hrechiang hle a ni.
AD 363- a lo herchhuah chuan Emperor Julian-a chuan Jerusalem Temple sakthatlehna thupek chu a chhuah ta rup mai a. Lal Solomon-a sakdan pianghmang leh hmelhmang chiaha duangin temple sak hna chu an țan ta mup mup mai a. Hnathawktute kilkawitu atan leh an mamawh zawng thehchhuahsaka endiktu atan a țhian rinkai ber Alypius-a chu a ruat bawk a. Alypius-a chuan temple chu hmanhmawh taka sa zo thuai turin a tur tlut tlut mai a ni.
Temple satuten a hmaa temple lo dinna tawhna hmun ngei nia an hriatah chuan a bulțhut (foundation) tur an han lai kual a; kut an han thlak chu le!!! mak tak maiin thil danglam tak a rawn thleng ta tlat mai a ni. Temple bulțhut kual atang chuan vawi-leh-khatah meialh hlawm sa lutuk 'fireball' an tih mai chu a rawn chhuak ta phut mai a, mak an ti kher mai.
Chu meialh hlawm chuan a bulțhut vel chu a rawn hliau puat puat țhin a, chulai hmun chu tumahin an hnaih ngam bar lo a ni. Meialh hlawm chu achangin a chho zawngin a thlawk a, a changin a khamphei zawngin a thlawk kual reng mai a, hnathawktute tan hma han lak ngaihna a awm ta reng reng lo a ni. Hnathawktute endiktu Alypius-a ngei pawhin chu meialh hlawm chu a hmu a, a ngaihna a hre bik lo hle a, hnathawktute zinga a luhlul zualte chu chu meialh chuan a lo kang zel bawk si a, atawpah chuan hna han thawh chhunzawm ngaihna awm ta ngang lo chu an pamțulsan ta ringawt mai a ni.
He Jerusalem temple hi Lal Isua ngeiin a damlai khan, tihchim lohva lung intiang reng a awmlohtur thu a lo sawi lawk tawh kha a ni a. A sawi ang ngeiin General Titus-a sipaite khan, leilettuin a lo chu hneh taka a hai let vek angin temple bulțhut leh a kila lung-țangkai te nen lam, tihchim lohva intiang hmuh tur awm map lovin an suasam ta a nih kha.
Emperor Julian-a hian Lal Isua thusawi do letin a thuneihna sang tak lekkawhin her danglam tum ve țhin mah sela, mihringte ruahmanna leh duhthusam chu chatuanpa ngaihah engmah lo mai a nihzia a langchiang leh thin.
Jerusalem Temple sa tha leh tur hian mi tam takin hma an lo sial tawh țhin a; mahse, temple original ang tak erawh vawiin thleng hian an puitlin thei tawh lo a ni.
An sawidan chuan, Judo-ho khuan temple chakkhai leh temple châk atana an hman bik sidar thing te pawh an chhek khawm uaih a. Tin, inthawina ran bik te, temple puanzar leh a rawng chei chikim te, puithiam kawrfual ang chite pawh an neikim leh biai tawh nia sawi a ni a. Tin, inthawina tui thianghlim thehna chikhat, khawvelah a chi a mang vek tawh nia an rin 'affarmon tree' pawh an hmuchhuak thar leh vek tawh nia sawi a ni bawk a. Mahse, Jerusalem Temple chhunga hmanraw hrang hrang leh temple chakkhai zawng zawng an nei kim vek tawh chung pawha temple din thar leh tura an ruahmanna an tihlawhtling thei tlat lo mai chu vawiin thlenga mite mak tih ber pawl a la tling ta fan a ni, an ti.
Remchanna umin Jerusalem chungchanga thu bengvarthlak tlemtê han dah tel leh hrâm ila, țangkaipuitute kan lo awm tak mialin!!!
Ziak fung chawia awmzei taka thuziak nei hmasa hnampuiho zingah Jerusalem tih hawrawp thumal a lanna hmasa ber chu Akkadian-ho Amarna letters-ah a ni a; anniho hian BC 14 daih tawh khan 'Urasalim' tiin an lo dah fel dimdiam tawh a ni.
Tin, kum zabi 19 BC vela an hmuhchhuah Egyptian thuziak 'Execration Texts' an tihah chuan 'Rusalimum' tia ziakin Jerusalem hi an lo chhinchhiah ve bawk a. He an thil hmuhchhuah hi hmasang Aigupta-ho chanchin chhuina leh zirchianna 'Egyptology' atan pawh thil țangkai tak a ni nghe nghe.
Jerusalem tih sawina thuziak hmasa pakhat leh chu, Assuria lal Sennakerib-a'n 701-BC vela Jerusalem a beih laia Jerusalem chanchin a ziahnaah a ni a, chutah chuan 'Urusalimmu' tia ziak a ni ve thung a. Tin, Tanakh-ah chuan, 'Yerusalayim' tia ziak a ni a. Aramaik țawngah erawh chuan, 'Yerusalem' tia ziak a ni thung. Hnam fing hmasa Greek țawngah erawh chuan 'Ierousalem' tih a ni a, heng zawng zawng hi Enhlish-ho chuan 'Jerusalem' tiin an ziak a, keini Sap ngaisangho pawhin Sap-ho tihdan zuiin kan lo 'Jerusalem' ve ta a ni.
Jerusalem tih hming hian awmze ropui tak leh hming dang tam tak a la nei niin hmasang hnampuiho pawh khan an lo sawi thin a, anmahni Juda-ho pawh khuan "Jerusalem" tih hming hian hming 70 lai a nei an ti nghe nghe.
Bible-a Jerusalem tih lo lanna hmasa ber chu Josua 10:1-ah a ni. Tin, Genesis 14:18-ah Abraham leh Melkisedeka te chungchangah, 'Salem,' tiin a lo lang hmasa leh ber a, heng hi Jerusalem lanna hmasate chu an ni a.
Jerusalem hi Talmud chuan, 'Beit 'Olamin = Chatuan In,' tiin a sawi a. AD 135-khan Rom lal Hadriana khan, 'Aelia Capitolina,' tiin a thlak a, he hming hi kum zabi 10-th thleng khan a pu nghe nghe a ni.
Tichuan, Kum zabi 10th - 13th- thleng khan, 'Beit El-Mukaddas = In Thianghlim,' tih a pu leh a, tunlai Muslim ho chuan, 'El-Kuds Esh-Sherif' tih an puttir a, chumi awmzia chu, 'Khawpui Thianghlim' emaw, 'Khaw Duhawm,' tihna a ni awm e.
Jerusalem hi khawvela khawpui upa ber niin kum sangbi (millennium) vawi 4 a hmang tawh tih a ni a.
Jerusalem khawpui hi, AD 614 - 1917 thleng khan Muslim kutah a awm a, anni hi Jerusalem awp rei ber an ni nghe nghe. Kum 1917 a lo herchhuak a, General Allenby chuan Palestina chu Turks-ho kut ațangin a la a, Jerusalem chu British mandate kut hnuaiah a awm ta a. Kum 1948-a Juda-ten "Israel Thar" an din hnu thleng khan East Jerusalem leh Old City chu Jordan kutah a la awm a. Mahse, Jerusalem Thar din a nih hnu, kum 1967-a ni ruk indonaah khan Israel sawrkar chuan East Jerusalem leh Old City chu Jordan kut ațanga lakchhuah niin West Jerusalem hnuaiah a awm ta a, an inkalpawhna awmchhun Mandelbaum Gate pawh chu paih bo a lo ni ta a ni. Tin, US senate chuan lungrual takin Jerusalem chu Israel khawpui atan a pawmpui ta a ni.

JERUSALEM KHAWPUIA THIL THLENG MAK
Old Town of Jerusalem

No comments